شیوه های کاربردی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه امروزی

نویسنده: محمد حسين پيرگاني
چکيده
اهمیت و ضرورت اتخاذ شیوه های صحیح و مناسب برای انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر کاملا امری بدیهی است. نا آگاهی از روشهای اجرای این فریضه چه بسا عکس العمل منفی در فرد مخاطب ایجاد کند. تبعات سوء و پیامدهای منفی ناشی از به کار بستن روشهای نامناسب در جامعه ما، مصادیق بسیاری دارد لذا ما در اين نوشتار به شيوه‌هاي مفید و کاربردی آن اشاره می کنیم، امید است که اشاره به این شیوه ها ما را در هر چه بهتر عمل کردن به این فريضه الهی رهنمون گرداند.
چهار اصل فراموش شده
آنچه به عنوان فریضه امر به معروف و نهی از منکر در ذهن بسیاری از افراد و حتی مومنین جا افتاده است، آنست که این مسئله یک کار بیهوده و بی کاربرد در عصر امروزی است، ولی این اعتقادی بر پایه ی جهل است. اگر به مصالح انجام و مفاسد ترک آن واقف گردیم دیگر اینگونه نخواهیم اندیشید، البته ناگزیریم برای رسیدن به این شرایط مطلوب، موقعیت موجود را بشناسیم و براساس اقتضای زمان خود، یک سری شیوه های کاربردی را براساس اصول و مبانی اصیل اسلامی به کار بنديم. پيش از اشاره به برخی از شیوه های کاربردی امروزی، به چند اصل مهم در انجام امر به معروف و نهی از منکر اشاره می کنیم، به این امید که ما را به اتخاد شیوه های مناسب کاربردی ، رهنمون گرداند.
1. شناخت موقعیت و شرایط مخاطب:
متاسفانه در بسیاری از موارد، وقتی با افرادی که به تلقی ما، اندیشه ای غیر از اعتقادات ما و رفتاری غیر از منش ما را پذیرفته اند، مواجه می شویم، دچار احساسات شده و گفتار و کردار آنها را ناشی عناد و لجاجت تصور کنیم. چه نیکوست که اندکی بیندیشیم و خود را به جای آنها قرار داده و فکر کنیم، زیرا اگر ما هم شرایط سنی، محیط خانوادگی، اجتماعی، تحصیلی و ... آنها را داشتیم، آیا مثل آنها نمی اندیشیم؟ بنابراین، باید از شتاب در قضاوت و داوری درباره مردم بپرهیزیم و معیار سنجش افراد را محیط و طرز تفکر آنها قرار دهیم، آنگاه با رعایت مصلحت و روش مناسب و متناسب با موقعیت و سن او به درمان و اصلاح وی بپردازیم.
پیام رسان (آمر و ناهی) باید مخاطب خود را بشناسد، روحیات، گرایش ها، حساسیت های سنی، گروهی، شغلی و سیاسی او را با دقت مورد نظر قرار دهد. انتخاب شیوه امر و نهی، کلمات، تعابیر، کیفیت محتوا و روش بیان باید براساس روانشناسی مخاطب باشد. ممکن است با یکی صحبت ابتدائی و اندک کافی باشد و با دیگری سخن استدلالی ضروری به نظر برسد. یکی را با زبان احساس باید سخن گفت و با دیگری بوسیله داستان و... صحبت کرد.
ناصح واقعی کسی است که با هر کس به اندازه ظرفیت اندیشه او صحبت کند، کسانی در امر به معروف و نهی از منکر موفقند که تمام شرایط زمانی و مکانی و روانی و اجتماعی را در نظر بگیرد تا کلامش بیشتر اثر کند.
2. هماهنگی و برنامه ریزی:
امروزه نوع ارتباط در جامعه با گذشته بسیار متفاوت شده است، دشمنان هم برای مقابله با دین، تهاجم برنامه ریزی شده ای دارند. برای مقابله با این هجوم هم باید با برنامه ریزی عمل کرد. هماهنگی میان ارگانها و نهادهای مختلف و مراکز تربیتی و فرهنگ ساز ضروری است و گرنه تلاش دراز مدت گروهی با یک برنامه دیگر خنثی می شود و زحمات بر باد می رود.
3. شناخت ریشه معروف و ناهی و قطع آن:
خطاها و مفاسد و منکرات اجتماعی، گاهی ریشه هایی دارد که از چشم پنهان است و ما شاخ و برگهای آن را می بینیم. بدون شناخت و قطع ریشه، مبارزه با شاخ و برگ بی اثر است و مبارزه با معلول بجای مبارزه با علت اشتباه است. البته این به آن معنا نیست که کاری با معلول ها و شاخ و برگها نداشته باشیم، بلکه هدف عمده را باید قطع ریشه ها بدانیم.
مطمئنا در شرایط کنونی مبارزه با تهیه و تولید کنندگان ابزارها و عوامل جرم بهتر بوده و اولویت بیشتری نسبت به مبارزه با برخی مجرمین خرد می باشد. به طور نمونه، باید به جای برخورد با معتاد توجه ویژه ای به مبارزه با توزیع و تهیه کننده مواد مخدر داشته باشیم.
4. ارائه جایگزین:
اما اصل آخری که در این مقاله مختصر به آن اشاره خواهیم کرد بحث بسیار مهم ارائه جایگزین است، کارشناسان تربیتی می گویند اگر می خواهید فرزندانتان کار خاصی را انجام ندهند، تنها با گفتن نکن، دست نزن، فضولی نکن، با او برخورد نکنید، چرا که اینگونه برخوردها علاوه بر عدم موفقیت، موجب مشکلات دیگری در روان کودک خواهد شد. بلکه برای اصلاح او، چند راه مناسب و سرگرمی صحیح را در اختیارش بگذارید تا از راه غلط به عمل مفید سرگرم شود.
در امر به معروف و مخصوصا نهی از منکر ارائه این جایگزین بسیار ضروری به نظر می رسد، و مطمئنا مخاطب ما اگر راه دیگری را پیدا کند که مناسب است با رغبت بیشتری عمل منکر را ترک خواهد کرد.
برخی شیوه های کاربردی
1. آگاهی بخشیدن:
یکی از مهم ترین عوامل هدایت انسان، شناختن حقائق است. با آگاهی بخشیدن می توان زمینه های گناه را کاهش داد. بسیارند کسانی که از آثار و خطرات خلاف خود آگاهی لازم را ندارند و به مجرد اینکه از آن خطرات و زیانها آگاه شوند آن را رها می کنند.
اطلاع رسانی و آگاهی بخشی در مورد خطرات و آسیب های اعمال منکر که دامن گیر فرد و جامعه می شود، مهم ترین عامل بازدارنده ای است که به عنوان اقدام پیشگیرانه از ادامه انجام خلاف فرد را بازداشته و تذکر و نصیحت را نیز موثر می نماید. بسیاری از اوامر و نواهی براساس منطق دلیل است که اگر آنها را برای مردم بیان کنیم زودتر به نتیجه می رسیم.
2. تدریجی بودن:
مرحله ای بودن و تدریجی بودن از سنت های خداوند متعال در خلقت و افعال بعثت انبیاء و قانون گذاری و تشریع است. خدا به پیامبر فرمان داد تا از نهی حرامات بزرگ و امر به فرائض بزرگ شروع کند. سپس به تدریج به سایر احکام بپردازد. این توقع نابجایی است که انتظار داشته باشیم کسانی را که در گرداب منکرات غلطیده اند به یکباره از گرداب در آوریم و از آنها سلمان یا ابوذر زمان بسازیم.
3. روش های غیر مستقیم:
گاه امر به معروف و نهی از منکری اثر می بخشد که مستقیما با مخاطب گفتگو شود، اما مواردی نیز هستند که شرایط زمانی یا مکانی اشخاص مورد خطاب اقتضا نمی کند مخاطب به طور مستقیم امر و نهی شود و شاید اثر منفی داشته باشد، لذا در این گونه موارد باید از شیوه خطاب (غیر مستقیم) استفاده کرد.
توجه به آموزشهای ظریف و غیر مستقیم در رفتار بزرگان دین ما نیز دارای منزلتی والاست. امامان ما گاه برای تعلیم مسائل به دیگران از مثالها بهره می گرفتند. گاه آموزشهایی را در قالب دعاهایی را که خود می خواندند، می داده اند و گاه این درسها را با عمل خویش بیان می کردند.
استاد مطهری درباره یکی از روشهای غیر مستقیم در امر به معروف و نهی از منکر می فرمایند: « شما اگر بخواهید به شکل غیر مستقیم امر به معروف و نهی از منکر بکنید یکس از راه های آن این است که خودتان صالح و با تقوا باشید، وقتی خودتان اینطور بودید مجسمه ای خواهید بود از امر به معروف و تهی از منکر، هیچ چیز بشر را بیشتر از عمل تحت تاثیر قرار نمی دهد ...»(حماسه حسینی، ج 2 ، ص 106)
4. تکرار و تلقین کردن:
روش تکرار و تلقین بر قبول آگاهانه و آزادانه همراه با دریافت اطلاعات جانبی حول محور و موضوع مورد قبول بنا شده است و آمیزه ای است از علم و احساس. در قرآن کریم داستان سجده فرشتگان بر آدم و انکار ابلیس، داستان حضرت موسی و فرعون، تکرار شدن آیات در سوره الرحمن و .... همه بر اساس حکمت الهی و همین روش استوار است. لذا باید به کسانی که گرفتار گناه شده اند تذکر داد و به آنها تلقین نمود که می توان از چنگال گناه فرار کرد.
از طرفی انسان به قدری فراموش کار است که تذکر گاه به گاه نیز برای او کافی نیست. لذا در قرآن می خوانیم که: « خدا را زیاد یاد کنید.»(انفال / 45)
5. استفاده از هنر:
منظور از شیوه هنری در امر به معروف و نهی از منکر آن است که در بسیاری موارد می توان با استفاده مثبت از هنر، ارزش های الهی را تبلیغ کرد و راه ها و روش های نفوذ و رسوخ منکر در زندگی و اجتماع را به افراد یادآور شد. می توان از راه ساختن فیلم، قصه گویی، سرود، شعر و ... معروف و منکر را بشناسانیم و خطر آلوده شدن به مفاسد و پیمودن راه فساد و ضد آن را یادآور گردیم.
6. از خوبی هم گفتن:
در انتقاد و نهی کردن، تنها نقطه ضعف را نباید مطرح کرد، به خوبیها نیز باید اشاره نمود. هنگام نهی از منکر، ابتدا نقاط قوت را باید بازگو کرد و سپس تذکر دهیم که مثلا کسی که این کمالات را دارد چرا این منکر را انجام می دهد!؟
7. شیوه تغافل:
یکی از زمینه های انجام خلاف آن است که انسان احساس کند، در جامعه آبرو و کرامت ندارد، عذرش پذیرفته نمی شود و کسی به سخن او اعتنا نمی کند. در اینصورت احساس حقارت و بی آبرویی او را به هر گناهی می کشاند. در دستورات اسلامی توصیه شده است، گاهی باید انسان خود را به غفلت بزند و تظاهر کند. به این معنا که من متوجه اشتباه تو نشده ام، تا از این طریق کرامت و شخصیت افراد شکسته نشود و حریم ها حفظ گردد.
8. عیبها را یکجا نگفتن:
در نهی از منکر و انتقاد، سعی کنیم که طرف را به رگبار نبندیم. اگر به فردی درباره موضوعی تذکر می دهیم نباید به گوئیم که : « در درس عقب افتاده ای، آداب معاشرت را بلد نیستی، لباس هایت را نشسته ای و ... »
این گونه نهی از منکر برای بسیاری از افراد قابل تحمل نیست. اسلام در مدت بیست و سه سال دستورات خودش را به مردم اعلام کرد.
9. شیوه ایجاد محبت:
عشق و محبت، بهترین زمینه و انگیزه برای امر به معروف و نهی از منکر است. در بخش مهمی از قرآن، خداوند نعمتهای خود را می شمارد تا عشق انسان نسبت به خود زیاد کند. کسی که می خواهد دیگری را به معروف و نیکی سفارش کند و از کار بدی باز دارد، بهترین راه آن است که با بیان و یاد نعمتها و الطاف الهی ابتدا او را عاشق کند، در آن صورت، عاشق تسلیم انجام فرامین است.
10. شیوه آسان سازی:
گاهی افراد گناهکار خیال می کنند که ترک گناه و یا انجام فلان کار خوب بر ایشان مشکل است. یکی از شیوه های امر به معروف و نهی از منکر آن است که ما کار را امکان پذیر و شدنی قلمداد کنیم و به مردم بگوئیم که : « انجام دادن خوبیها و انجام ندادن بدیها کار چندان سخت و غیر ممکنی نیست.»
11. شیوه الگو سازی:
معرفی الگو برای جذب به خوبی ها و ترک بدی ها و منکرات بسیار موثر خواهد بود. هم باید با رفتار پسندیده الگوی دیگران بود و هم با تقدیر و تشویق الگوهای شایسته زمینه جذب دیگران را فراهم آورد. کسی که در جایگاه الگویی قرار گرفت رفتارها و گفتارهایش برای دیگران حجت می شود. لذا باید سعی گردد شایستگی های گفتاری و رفتاری الگوهای جوانان هر چه بیشتر مطرح گردد.
منابع :
- امر به معروف و نهی از منکر، مرکز تحقیقات و پژوهش مع. امر به معروف و نهی از منکر نمسا، انتشارات پرتو واقعه، سال 1383.
- حماسه حسینی، شهید مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.
- ده گفتار (بخش امر به معروف و نهی از منکر)، شهید مرتضی مطهری، انتشارت صدرا.

منبع : http://maroofyaran.com