جایگاه امر به معروف و نهی از منکر

جایگاه امر به معروف و نهی از منکر
برای شناخت جایگاه و اهمیت یک موضوع در اسلام ، راه هایی وجود دارد که رایج ترین آنها عبارتند از بررسی :
1- روی کرد کمٌی
2- روی کرد کیفی
3- پیامدها و آثار
4- آسیب شناسی عدم تحقّق
اینک به ترتیب ، به تبیین هر یک از این راه ها ، می پردازیم :
1- روی کرد کمّی
منظور از روی کرد کمّی ، بررسی امّاری آن موضوع و میزان توجه کمّی آن در قرآن و سنت است – مانند این که ، بدانیم ؛ واژه نماز (صلاة) یا روزه (صوم) چند بار در قرآن یا در روایات آمده است و از این راه میزان اهمیت آن موضوع را نتیجه گیری کنیم .
درباره امر به معروف و نهی از منکر، آیاتی که به شکل مستقیم و صریح بر آن دلالت دارد ، هشت یا نه آیه است (3) و با در نظر گرفتن برخی دیگر از آیات مرتبط ، به چهارده آیه می رسد . (4)
اگر چه در روایات تاکنون امّاری در این موضوع ارائه نگردیده است امّا به طور کلی می توان گفت ، «ده ها» روایت درباره امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد . هر چند در صورتی که بخواهیم نگاهی کمی و آماری به آیات یا روایاتی که در آن انسان به انجام «معروفی» (مانند نماز ، روزه ، عدالت ، احسان ، جهاد ، حج و ...) سفارش شده و یا از « منکری » (مانند : دروغ ، تهمت ، غیبت ، حرام خوری و ...) نهی شده است ، داشته باشیم به صدها آیه و حدیث می رسد .
2- روی کرد کیفی
مقصود از این اصطلاح ، آن است که بدانیم توجه محتوایی و معنایی به امر به معروف و نهی از منکر چقدر و چگونه است . به عبارتی دیگر در تبیین معنا و مفهوم این فریضه الهی و نیز در عمل ، چگونه این موضوع ، معرّفی و توصیف گردیده است.
بنابراین در دو حوزه  جداگانه  :
الف- حوزه تبیین و توصیف
ب- حوزه رفتار و عمل
این روی کرد را می توان بررسی کرد .
حوزه تبیین و توصیف
در این بخش ، به جستجو و بررسی سخن قرآن کریم و گفتار پیشوایان دین درباره امر به معروف و نهی از منکر می پردازیم ، تا ببینیم چه تبیین یا توصیفی در این زمینه به کار رفته است .
1- قرآن کریم
قرآن کریم به گونه های مختلف و با تعبیرهای متفاوت ، به روشن گری درباره اهمیت این فریضه الهی می پردازد ، مانند این که :
الف – امر به معروف و نهی از منکر ، از ویژگی های پیامبران است .
- قرآن درباره مؤمنان از اهل کتاب (یهود و نصاری) می گوید :
« الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِندَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ ». (5)
« کسانی که از فرستاده خدا پیامبر امّی ( و درس ناخوانده ) پیروی می کنند ، پیامبری که او (و صفاتش) را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند . همان پیامبری که آنان را به معروف فرمان می دهد و از منکر باز می دارد ».
بود در انجیل ، نام مصطفی/ آن سر پیغمبران ، بحر صفا
در این آیه ، به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره دارد که نام و صفات او ، نزد اهل کتاب معلوم بوده است و از جمله ویژگی های او ، امر به معروف و نهی از منکر کردن او است .
- در معرفی حضرت اسماعیل چنین می خوانیم :
« وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَّبِيًّا - وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ »(6)
« و در این کتاب از اسماعیل یاد کن ، زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود  و خاندان خود را همواره به  نماز و زکات فرمان می داد ».
از امّام محمد باقر (علیه السلام) روایت شده است که :
« اِنّ الاَمر بالمعروف و النّهی عن المنکر سَبیلُ الاَنبیاء و مِنهاج الصُلحاء »(7)
« یقیناً امر به معروف و نهی از منکر ، راه پیامبران و روش صالحان (و شایستگان ) است .
ب – امر به معروف و نهی از منکر وصف بهترین امت است .
« كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ » (8)
« شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده اید ، به معروف امر می کنید و از منکر باز می دارید ».
نکته : روشن است که بهترین امت ، ویژگی های متعددی دارد که از آن میان ، نخست به امر به معروف و نهی از منکر ، اشاره شده است و این نشانه ، بهترین و برترین وصف بهترین امت است و اگر این وصف را نداشته باشد بهترین امت نخواهد بود این حقیقت در مورد افراد نیز صادق است .
مردی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و از ایشان پرسید : بهترین مردم چه کسی است ؟ (مَن خیر الناس؟) حضرت در پاسخ فرمود :
« امرُهم بالمعروف و اَنهاهم عن المنکر و اَتقاهم لله ». (9)
« آن که بیشتر امر به معروف و نهی از منکر کند و پرهیزکارتر باشد ، بهترین مردم است ».
ج) امر به معروف و نهی از منکر از اوصاف مؤمنان است .
« الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ » (10)
« (مؤمنان همان ) کسانی (هستند) که هر گاه در زمین به آن ها قدرت (و توانایی) دهیم ، نماز را بر پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند . »
د - لزوم تشکیل گروه های آمر به معروف و ناهی از منکر .
« وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ».(11)
« باید از میان شما ، گروهی باشند که به نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند . »
نکته : امر به معروف و نهی از منکر ، از واجب های کفایی است ، یعنی بر همه واجب است امّا اگر عده ای به این کار اقدام کنند به گونه ای که با پی گیری آنان معروف تحقق یابد و منکر از بین برود ، وجوب آن از عهده دیگران ساقط می شود . با توجه به لزوم آشنایی آمران به معروف به احکام ، مسائل و شرایط آن ، باید افراد و گروه هایی برای این موضوع با آمادگی بیشتر تشکیل و سامان دهی شوند . هر چند تشکیل چنین گروه هایی ، نمی تواند مسئولیت دیگران را در برابر نزدیکان ، دوستان و جامعه کاهش دهد .
چکیده درس
1- راه های مختلفی برای شناخت و اهمیت یک موضوع در اسلام وجود دارد ، مانند :
الف) نگاه کمّی و آماری به موضوع یاد شده در قرآن و سنت .
ب) نگاه کیفی و بررسی محتوایی آنچه درباره آن موضوع ، عنوان گردیده است .
ج) بررسی پیامدها و آثار آن.
د) آسیب شناسی عدم تحقق آن .
2- درباره امر به معروف و نهی از منکر ، در قرآن حدود چهارده آیه و در کتاب های حدیثی ، ده ها روایت رسیده است .
3- در روی کرد کیفی ، دو حوزه « تبیین و توصیف » و « رفتار و عمل » مورد بررسی قرار می گیرد .
4- در حوزه تبیین ها و توصیف ها به آیات قرآن و نیز گفتار پیشوایان معصوم (علیه السلام) پرداخته می شود .
5- در حوزه رفتار و عمل ، نگاهی گذرا به سیره عملی پیشوایان دین خواهد شد.
6- قرآن کریم امر به معروف و نهی از منکر را :
- ویژگی پیامبران می شمارد .
- وصف مؤمنان می داند .
- ویژگی بهترین امت دانسته است .
- تشکیل گروه های ویژه آمر به معروف را ضروری می داند .